ویکتور هامبارتسومیان از برجسته‌ترین دانشمندان ارمنستان و از چهره‌های تأثیرگذار در علم اخترفیزیک جهان بود او در سال ۱۹۰۸ میلادی در تفلیس زاده شد و تحصیلات خود را در رشته فیزیک و ریاضیات ادامه داد از همان آغاز جوانی استعداد استثنایی او در درک پدیده‌های کیهانی آشکار شد. هامبارتسومیان نقش مهمی در بنیانگذاری مکتب اخترفیزیک ارمنستان داشت و پژوهش‌های او درباره تشکیل کهکشان‌ها و تکامل ستارگان تأثیر عمیقی بر درک ما از کیهان گذاشت او سال‌ها ریاست آکادمی علوم ارمنستان و اتحادیه بین‌المللی نجوم را بر عهده داشت و تلاشش برای گسترش آموزش و پژوهش علمی در سطح جهانی او را به نمادی از پیوند علم و فرهنگ ارمنی بدل کرد.
دستاورد های ویکتور هامبارتسومیان
دستاوردهای ویکتور هامبارتسومیان بسیار گسترده و تأثیرگذار در علم اخترفیزیک و سازمان‌دهی علمی جهان بوده است برخی از مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:
- ایجاد نظریه تشکیل انجمن‌های ستاره‌ای او نخستین کسی بود که نشان داد ستارگان در گروه‌هایی به نام انجمن‌های ستاره‌ای به دنیا می‌آیند و سپس از یکدیگر جدا می‌شوند این نظریه پایه درک نوین از چگونگی زایش ستارگان شد.
- پژوهش درباره کهکشان‌ها و ابرهای گازی هامبارتسومیان ثابت کرد که در هسته کهکشان‌ها فعالیت‌هایی رخ می‌دهد که انرژی بسیاری آزاد می‌کنند و از این راه مفهوم کهکشان‌های فعال به وجود آمد.
- بنیانگذاری رصدخانه اخترفیزیک بایوراکان در ارمنستان او این مرکز علمی را در سال ۱۹۴۶ تأسیس کرد که بعدها به یکی از مهم‌ترین مراکز اخترفیزیک شوروی و جهان تبدیل شد.
- رهبری علمی در سطح بین‌المللی هامبارتسومیان دو بار رئیس اتحادیه بین‌المللی نجوم بود و در گسترش همکاری میان دانشمندان شرق و غرب در دوران جنگ سرد نقش تعیین‌کننده داشت.
- پژوهش در مورد سحابی‌ها و فیزیک میان‌ستاره‌ای او از نخستین کسانی بود که فرآیندهای فیزیکی گازها و ذرات در فضای میان‌ستاره‌ای را به طور نظری تحلیل کرد.
- تربیت نسل جدیدی از اخترفیزیک‌دانان صدها دانشمند زیر نظر او آموزش دیدند و بسیاری از آنان بعدها به پژوهشگران برجسته در شوروی و اروپا تبدیل شدند.
- دریافت جوایز و افتخارات بین‌المللی او برنده نشان لنین، جایزه استالین، و مدال طلای بروس از اتحادیه بین‌المللی نجوم شد که از معتبرترین افتخارات علمی جهان است.
- تألیف آثار علمی متعدد هامبارتسومیان ده‌ها مقاله و چند کتاب علمی درباره ساختار کیهان، کهکشان‌ها و فیزیک ستاره‌ای منتشر کرد که هنوز در دانشگاه‌ها مورد استفاده است.
- دستاوردهای او سبب شد ارمنستان به یکی از مراکز برجسته پژوهش‌های اخترفیزیکی در قرن بیستم تبدیل شود و نامش در تاریخ علم در کنار بزرگ‌ترین دانشمندان کیهان‌شناسی معاصر ثبت گردد.
دستاورد های ویکتور هامبارتسومیان در چه زمینه های دیگری تاثیر دارد؟
دستاوردهای ویکتور هامبارتسومیان تنها در اخترفیزیک باقی نماند بلکه بر حوزه‌های گوناگون علمی و فرهنگی نیز اثر گذاشت. او از معدود دانشمندانی بود که توانست میان پژوهش نظری، توسعه علمی و مدیریت فرهنگی پیوندی عمیق ایجاد کند تأثیر آثار او را می‌توان در چند زمینه اصلی خلاصه کرد:
- در کیهان‌شناسی نظری پژوهش‌های هامبارتسومیان درباره انجمن‌های ستاره‌ای و کهکشان‌های فعال به بنیانگذاری شاخه‌ای تازه از کیهان‌شناسی کمک کرد که در آن پویایی و زایش مداوم کهکشان‌ها بررسی می‌شود این دیدگاه در بازنگری نظریه تحول کهکشان‌ها نقش مهمی داشت .
- در فیزیک پلاسما و میان‌ستاره‌ای تحلیل‌های او از رفتار گازهای داغ و ذرات باردار در فضا به درک بهتر ساختار سحابی‌ها و میدان‌های مغناطیسی میان‌ستاره‌ای انجامید و الهام‌بخش پژوهش‌های بعدی در فیزیک پلاسما شد.
- در فناوری رصد و داده‌های نجومی تأسیس و سازمان‌دهی رصدخانه بایوراکان باعث پیشرفت چشمگیر ابزارهای نجومی، عکاسی طیفی و تحلیل داده‌های نجومی در اتحاد شوروی شد این تأثیر بعدها در برنامه‌های فضایی نیز ادامه یافت .
- در آموزش عالی و بنیانگذاری نهادهای علمی هامبارتسومیان نظامی نوین برای پرورش پژوهشگران جوان ایجاد کرد که الگوی سازمان‌دهی علمی در بسیاری از کشورهای شوروی سابق و اروپای شرقی شد .
- در فلسفه علم و نگاه انسان به جهان نظریه‌های او درباره زایش مداوم ساختارهای کیهانی باعث تحولی فکری شد و تصویری پویا و زنده از جهان ارائه داد که بعدها در فلسفه علم و حتی در مباحث الهیاتی نیز بازتاب یافت .
- در فرهنگ و هویت ملی ارمنستان او علم را بخشی از فرهنگ ملی می‌دانست و به همین دلیل نقشی اساسی در شکل‌دهی هویت علمی نوین ارمنستان ایفا کرد آثار و نهادهایی که او پایه‌گذاری کرد امروز بخشی از میراث فرهنگی ارمنستان محسوب می‌شوند .
به این ترتیب تأثیر ویکتور هامبارتسومیان فراتر از مرزهای فیزیک است و هم در علم، هم در تفکر فلسفی و هم در نوسازی فرهنگی نقش ماندگار دارد.